آثار مخرب حرکت شن هاي روان لزوم تثبيت آن در طبيعت را ضروري کرده و از اين رو يکي از برنامه هاي سازمان محيط زيست کشور تثبيت شن هاي روان در عرصه هاي بياباني و شن زارهاست تا از اين طريق بستر مناسب براي توسعه کشاورزي و دامداري در کشور فراهم شود.

در آخرين اخبار محمدجواد محمدي زاده رئيس سازمان محيط زيست کشور از تثبيت ۱۵۰ هزار هکتار از شن هاي روان تا پايان سال ۱۳۹۱ خبر داد.

وي که در نشست خبري به مناسبت روز جهاني محيط زيست سخن مي گفت افزود: سال گذشته سازمان جنگل ها و وزارت نفت معادل ۱۰۰ هزار هکتار از عرصه هاي ماسه اي و شن هاي روان کشور را تثبيت کردند که امسال بر اساس توافقي که انجام شده اين ميزان به ۱۵۰ هزار هکتار افزايش مي يابد.

خبرگزاري مهر به نقل از محمدي زاده افزود: بر اساس برنامه پنجم توسعه مي بايست سالانه ۵۰۰ هزار هکتار از شن هاي روان کشور تثبيت مي شد که به دلايل تامين نشدن بودجه آن در حال حاضر تنها ۱۵۰ هزار هکتار از اين عرصه ها تثبيت مي شود.

در استان خراسان رضوي نيز ۱۵ کانون در ۱۷ نقطه و در ۱۵ شهرستان استان (نيشابور، سبزوار، کاشمر، خليل آباد، بردسکن، بجستان، گناباد، مه ولات، جغتاي، رشتخوار، خواف، تربت جام، تايباد، سرخس و بخشي از جنوبي غربي مشهد) در معرض فرسايش هاي بادي قرار دارد. شريعتي معاون فني اداره کل منابع طبيعي و آبخيزداري استان خراسان رضوي اعتبارات پيش بيني شده در برنامه پنجم توسعه براي مهار بيابان هاي استان را ۱۱۷ هزار ميليارد ريال براي اجراي ۲۷ هزار و ۳۹۶ هکتار عمليات بيابان زدايي و تثبيت شن هاي روان در کانون ها و مناطق تحت فرسايش استان اعلام کرد.

شريعتي افزود: بر اساس طرح ملي شناسايي کانون هاي بحراني فرسايش بادي کشور، در استان خراسان رضوي معادل يک ميليون و ۶۵۱ هزارو ۵۱۱ هکتار از اراضي واقع در مناطق بياباني تحت تاثير فرسايش بادي بوده و معادل 29.7 درصد از مساحت کل بيابان هاي استان و معادل ۸ درصد از مساحت کل اراضي تحت تاثير فرسايش بادي است.

تثبيت شن هاي روان از اين رو حايز اهميت است که به گفته کارشناسان برآورد ميزان تخريب اين پديده بر زيرساخت هاي اقتصادي غيرقابل محاسبه است.

تخريب سطح زاياي مزارع ومراتع و مدفون شدن زير لايه هاي شن، فرسايش عرصه هاي مرتعي، مسدود شدن قنات ها و کانال هاي آبياري، نابودي آب گيرهاي سطحي، لغو پرواز فرودگاه ها و تعطيلي سيستم آموزشي و اداري، بيابان زايي و نابودي حيات وحش و ذخاير ژنتيکي و حتي از بين رفتن خطوط مرزي تنها بخشي از سطح تخريبي است که شن هاي روان موجب آن مي شود و متوليان محيط زيست را براي چاره انديشي واداشته است.

يکي از روش هاي جلوگيري از حرکت شن هاي روان در مناطق بياباني و شن زار کاشت بوته هاي سازگار با کم آبي و شن زارهاست.

محبي کارمند بازنشسته منابع طبيعي استان خراسان جنوبي که تجربه همکاري با کارشناسان سازمان ملل در دهه ۴۰و۵۰ در بوته کاري مناطق سربيشه و نهبندان را دارد در اين باره مي گويد: شن هاي روان در بيابان هاي حدفاصل بيرجند تا سربيشه و نهبندان همه ساله خسارات بي شماري را به تاسيسات عمراني و اراضي کشاورزي وارد مي کرد و عملاً پروژه هايي که در اين مناطق احداث مي شد بر اثر حرکت شن هاي روان زير شن ها مدفون مي شد.

وي مي افزايد: در سال ۱۳۵۱ گروهي از کارشناسان سازمان ملل با اعزام به اين مناطق چند گونه گياهي بومي را براي کاشت در اين مناطق مناسب تشخيص داده و به کاشت اين گونه ها اقدام کردند اين پروژه اگرچه ۳ سال به درازا کشيد اما در کم تر از ۱۰ سال بيابان هاي شن زار مناطق بيرجند تا نهبندان و بخش هايي از زابل تبديل به مراتع درجه ۲ شد و پرورش دام هاي مناسب با اين مناطق از جمله بز و شتر آغاز شد و اکنون نيز مناطق مذکور مورد استفاده مرتعي دامداران و عشاير است.

يکي از پژوهش هاي به ثمر نشسته در زمينه مبارزه با بيابان زايي، استفاده از نانو تکنولوژي براي توليد پليمر تثبيت شن هاي روان است که نتايج تحقيقات آن در سال ۱۳۸۶ اعلام ولي به دلايلي که احتمالاً کمبود بودجه و... عنوان شده، اين فناوري به فراموشي سپرده شده است.

خبرگزاري ايرنا در سال ۱۳۸۶ اعلام کرد: محققان کشورمان براي اولين بار در کشور با استفاده از نانو تکنولوژي موفق به توليد پليمري شدند که قادر به تثبيت شن هاي روان است.

مصطفي آقايي مقدم مجري طرح اظهار داشت: طبق آمارهاي موجود شن هاي روان 5.32 ميليون هکتار از اراضي طبيعي کشور را تهديد مي کند ضمن آن که براي تثبيت شن ها سالانه ۱۸۰ ميليارد ريال در ۱۸۳ کانون حرکتي شن در ۱۷ استان کشور هزينه مي شود.

وي با بيان اين که حرکت شن ها ۷۰۰ ميليارد ريال به تاسيسات زيربنايي ۱۷ استان کشور وارد مي کند افزود: تا به حال براي جلوگيري از اين خسارات از «مالچ نفتي» که در پالايشگاه تهران توليد و استفاده مي شد خسارت هاي زيست محيطي زيادي ايجاد مي کند.

آقايي مقدم ادامه داد: از آن جايي که اين مواد حاوي سرب است، ۸۰ درصد افرادي که اقدام به پاشش اين ماده مي کردند دچار مشکلات ريوي مي شدند علاوه بر اين به دليل وزش باد مداوم در مناطق بياباني اين آلودگي ها منتشر مي شد اين پژوهشگر درباره اقدامات فرامنطقه اي ايران براي تثبيت شن هاي روان افزود: از اين رو دفتر منطقه آسيايي TPN3 مستقر در ايران که در زمينه حرکت شن ها فعاليت مي کند به دنبال موادي بود که بدون ايجاد آلودگي هاي زيست محيطي جايگزين مالچ نفتي کند ما طرح خود را به اين سازمان ارائه کرديم که با تاييد طرح، قراردادي منعقد شد که سازمان جنگل ها و مراتع به عنوان مجري و شرکت «زيست پالايش زمين» به عنوان توليدکننده اين ماده مصرفي شدند و در نهايت با همکاري دانشگاه تهران موفق به طراحي شبکه پليمري و واکنش ذرات يوني براي تثبيت شن هاي روان شديم.

«آقايي مقدم» اين پليمرسازگار با محيط را «پلي لاتيس» معرفي کرد که ۹۹ درصد آن را آب تشکيل مي دهد و ادامه داد: اين ماده به سطح سطوح شن زار اسپري مي شود و يون هاي موجود در پلي لاتيس با واکنشي که ايجاد مي کند باعث چسبيده شدن شن ها به يکديگر مي شود و از حرکت شن هاي روان جلوگيري مي کند.

وي نفوذ پذيري را از ويژگي هاي اين پليمر ذکر و خاطرنشان کرد: با رعايت فضاي بين شن ها به منظور نفوذ آب در زمين و جلوگيري از تبخير آب، آب باران به راحتي در لايه هاي زمين نفوذ مي کند.

آقايي مقدم با تاکيد بر اين که اين ماده غيرسمي است به مهر افزود: اين ماده با ضمانت ۲ تا ۳ ميلي متر در برابر بادهاي ۱۰۰ کيلومتر در ساعت مقاوم است به طوري که توانستيم براي اولين بار در کشور در بيابان هاي کاشان بذر، نهال و قلمه بکاريم و رشد کند.

مجري طرح پلي لاتيس عمر مفيد اين پليمر را بسته به نوع کاربري آن دانست و ادامه داد: عمر اين پليمر از ۶ ماه به بالاست پس از اسپري پليمر و نگاه داشتن شن- گياه در خاک کاشته مي شود که به تدريج اين گياهان از حرکت شن ها جلوگيري مي کنند.

آقايي مقدم در پايان ارائه گزارش به رسانه ها درباره توليد اين پليمر از دست اندرکاران گلايه کرده و گفت: به رغم نياز مبرم کشور در زمينه تثبيت شن ها متاسفانه دست اندرکاران امر توجهي به اين طرح ندارند به طوري که بودجه اي که از سوي سازمان TPN3 براي اين طرح به سازمان جنگل ها و مراتع تحويل شد براي کارهاي تحقيقاتي صرف نشد و حتي بودجه اي که مجدد بنا بر تقاضاي سازمان جنگل ها ارائه شد، براي اجراي اين پروژه هزينه نشد!

روش Geotextiles نيز از روش هاي نوين جلوگيري از روان نشدن شن در عرصه هاي بياباني است در اين روش از الياف هاي طبيعي و ضايعات کارخانجات کنف بافي و برخي الياف هاي طبيعي ديگر نظير نخل و ني، شبکه هايي توليد مي کنند که به صورت فنس عمودي (ديواره هايي به ارتفاع کم تر از يک متر) به فاصله ۱۰۰ متري در سطح بيابان ها مهار مي شود و در فاصله اين فنس ها به کاشت بوته هاي بياباني پرداخته و اين کار در دراز مدت موجب مي شود که عرصه هاي بياباني و شن زار تبديل به مراتع درجه ۲ و يا درجه ۳ مي شوند.

الياف Geotextiles به دليل اين که از الياف طبيعي است داراي عوارض زيست محيطي نيست و پس از گذشت ۲ تا ۳ سال تبديل به ماده غذايي شده (کمپوست) و به رشد بوته هاي کاشته شده کمک مي کند ضمن اين که موجب جذب رطوبت نيز مي شود و از نفوذ باران به لايه هاي زيرزميني و از دسترس خارج شدن آب جلوگيري مي کنند.

کارشناس محيط زيست استان کرمان کوير و بيابان را يک فرصت دانست که مي توان تنها با يک تدبير کوچک و تصميم علمي کوير را به منطقه گردشگري تبديل و درآمد آن را در پروژه هاي بيابان زدايي و تثبيت شن هاي روان هزينه کرد.

«محمدرضا علمي» مي افزايد: کوير اگرچه ظاهراً يک واحه (پهنه) خالي از فلورگياهي و حيات وحش است اما در واقع بيابان هاي ايران سرشار از انواع فرصت هاي تحقيقاتي، گردشگري و درآمدزايي است و فرصت هاي زيادي را براي گردشگران و پژوهشگران دارد و ما نيز مي توانيم با برقراري تورهاي کويرگردي و بيابان گردي و حتي تورهاي اقامت در کوير به جذب گردشگران و محققان بپردازيم و درآمد آن را براي پروژه هاي عمراني و از جمله تثبيت شن هزينه کنيم.

وي مي افزايد: يکي از جشنواره هاي بزرگ يکي از کشورهاي عربي که يک دهم ايران نيز وسعت ندارد، جشنواره بيابان گردي است و اين کشور به دليل اين که شن زارهاي وسيع دارد با جذب گردشگران در سراسر جهان درآمد قابل توجهي را کسب مي کند و اين در حالي است که کويرهاي ايران که برخوردار از انواع گياهان کويري، حيات وحش بياباني و... بدون استفاده مانده و از آن غفلت شده است.

علمي شن زارهاي مناطق حاشيه کوير ايران که در استان هاي سيستان و بلوچستان، خراسان جنوبي، سمنان و بخش هايي از استان مرکزي و اصفهان را مناسب کاشت انواع گياهان کويري نظير کهور، کهورک، پانيکوم، کهور پاکستاني (سمر) داشته و مي افزايد: اين گونه ها سازگاري خود را با شن زارها نشان داده و در سطح وسيعي در بيابان هاي بسياري از کشورها کشت شده است ما نيز مي توانيم با توسعه کشت اين گونه ها در بيابان هاي کشور ضمن اجراي پروژه هاي بيابان زدايي به تثبيت شن هاي روان اقدام کنيم و از بيابان ها و شن زارها در بلند مدت بهره برداري اقتصادي کنيم.

اگرچه کارشناسان منشاء گرد و غبارهاي پايا (ريزگرد عربي) را کشورهاي سوريه، اردن، عربستان، کويت و منطقه شمال آفريقا مي دانند اما بررسي ها نشان مي دهد که عراق بيشترين سهم آلاينده هاي ريزگرد را از آن خود کرده است و از اين رو بنا به اطلاع رساني محمدي زاده رئيس سازمان حفاظت محيط زيست کشور تفاهم نامه هايي با جمهوري عراق براي تثبيت شن هاي روان امضا شده است.

وي در اين باره مي گويد: در کشور ما آموزش هايي به نيروهاي عراقي داده شد و قراردادي نيز با وزير محيط زيست عراق منعقد کرديم که بر اساس آن در طول برنامه پنجم يک ميليون هکتار تثبيت شن هاي روان در کشور عراق توسط ايران انجام شود.

معاون رئيس جمهور اعتبار ساليانه اين طرح را ۲۵۰ ميليون دلار در سال عنوان کرد و از يک مشکل اساسي در اجراي اين پروژه مهم منطقه اي نيز خبر داد: تثبيت شن هاي روان در عراق معطل تأمين امنيت جاني نيروهاي ايراني است و عراق بايد امنيت جاني نيروهاي ايران را در اطراف کربلا و بصره که کانون انتشار ريزگرد است را تضمين کند.

سجادي معاون آب و خاک و امور مهندسي، وزارت جهاد کشاورزي نيز از اجراي پروژه هاي بزرگ آبخيزداري و آبخوان داري در کشور براي جلوگيري از فرسايش هاي آبي و خاکي (شن) خبر مي دهد و مي گويد: مبلغ ۵۰۰ ميليارد تومان براي اجراي عمليات آبخيزداري در کشور به وزارت نيرو اختصاص يافته که اين پروژه ها مي تواند ضمن تقويت سفره هاي زيرزميني آب به تثبيت عرصه هاي مراتع و حوزه هاي آبخيز منجر شود و از فرسايش هاي آبي و خاکي در عرصه هاي مرتعي نيز جلوگيري کند.

به هر حال اکنون که فناوري نانو به کمک تثبيت شن هاي روان آمده و اعتبارات قابل توجهي در طرح عظيم توسعه کشاورزي در کشور براي مهار بيابان زايي و تثبيت شن هاي روان پيش بيني و در برنامه پنجم توسعه سياسي و اقتصادي کشور نيز طرح هاي اجرايي براي تثبيت شن هاي روان طراحي شده است به نظر مي رسد دوران خسارات شن هاي روان به زيرساخت هاي اقتصادي کشور آغاز و اميدواري ها به جلوگيري از توسعه بيابان ها و تثبيت شن هاي روان دو چندان شده است.

تثبيت شن هاي روان اگرچه سابقه اي ۶۰ ساله دارد اما به دليل اجرا نکردن روش هاي علمي، اثرات مخرب اين پديده همچنان به زيرساخت هاي اقتصادي و منابع طبيعي کشور آسيب مي رساند براي تثبيت شن هاي روان تاکنون تلاش کارشناسان ايراني موجب شده که فناوري نانوتکنولوژي به شيوه هاي قديمي وموثر کاشت بوته در اين مناطق کمک کند و مي توان اميدوار بود که با کمک اعتبارات برنامه پنجم توسعه موفق به مهار شن هاي روان مناطق بياباني و کويري شد و تهديد شن هاي روان را به فرصت هاي اقتصادي و گردشگري تبديل کرد و بستر توسعه کشاورزي و دامداري را در کشور فراهم آورد. بيش از ۱۰ سال است که هجوم گرد و غبار پايا و ريزگردها به کشور به مشکل اصلي زيست محيطي جنوب، جنوب غربي و بخش هايي از شرق کشور شده و کارشناسان عامل اصلي اين پديده مخرب را حرکت شن هاي روان برخي کشورهاي همسايه و عرصه هاي شن زار داخل کشور مي دانند.